Η αγορά ( Τα ψαράδικα )- Κεντρική αγορά Λαυρίου –σημερινά ψαράδικα)

Το κτηριακό συγκρότημα της αγοράς έχει χαρακτηρισθεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία , σύμφωνα με τις διατάξεις του Ν. 1469/50 γιατί παρουσιάζει αξιόλογο ενδιαφέρον για την ιστορία της εξέλιξης της αρχιτεκτονικής σε μια οργανωμένη βιομηχανική πόλη όπως ήταν το Λαύριο κατά το δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα.

Ανατολικά  του νοτίου τμήματος της κεντρικής πλατείας και σε μικρή απόσταση απ’ αυτήν  βρίσκεται  ένα  κτηριακό συγκρότημα που αποτελεί την  αγορά  του  Λαυρίου, γνωστή και  ως «ψαράδικα» . Η εν λόγω  αγορά κατασκευάστηκε το 1885 από την Ελληνική Εταιρεία,  η οποία και νοίκιαζε τους χώρους της σε εμπορευόμενους. Ακόμη και σήμερα λειτουργεί  ως ψαραγορά και κρεαταγορά όπως και στο παρελθόν.   Το εν λόγω κτηριακό συγκρότημα είναι κτισμένο σε σχήμα Π με στοές και πεσσούς στα τρία μέρη του εσωτερικού ανοιχτού χώρου , οι οποίοι διακόπτονται στο επάνω μέρος της για να υπάρξουν αριστερά και δεξιά δύο είσοδοι επιπλέον –πλην της κεντρικής –δύο ανοιχτές και δύο σκεπαστές για την εύρυθμη λειτουργία της. Πρόκειται  για τις οδούς Ερμού και Ανδρέου Αλεξάνδρου   Έτσι τις τρεις πλευρές της αυλής της αγοράς περιστοιχίζει μία στοά με πεσσούς-αντί κιονοστοιχίας- που δίνουν έναν άλλο τόνο στην όλη σύνθεση .   Σύμφωνα με τον Φ. Στεφανόπουλο, τα παραπάνω αναφερόμενα δίνουν  συγκεκριμένα έναν τόνο πριμιτιβισμού στην όλη σύνθεση , «αντάξιο των πρωτεργατών του Νεοκλασικισμού , ενός Boullee ή ενός Ledoux».  Εξωτερικά το κτηριακό αυτό συγκρότημα  διαθέτει  διαδοχικές τοξοστοιχίες και περιμετρικά οι όψεις του συγκροτήματος παρουσιάζουν ενδιαφέρον με τη μορφολογική ποικιλία των ανοιγμάτων    ενώ στις πλάγιες εξωτερικές πλευρές αξιοπρόσεχτη είναι η αντιπαράθεση μεταξύ των ορθογωνίων ανοιγμάτων και των τοξοστοιχιών.  Εσωτερικά τώρα  δίνεται η εντύπωση του αιθρίου.Στο μέσον του εσωτερικού χώρου που λειτουργεί, όπως είπαμε,  ως αίθριο σώζεται το συντριβάνι με το μοναδικό  φανοστάτη, που έχει διασωθεί. Ο δρόμος  είναι  λιθόστρωτος και  υπάρχει  σύστημα αποχέτευσης.  Η αγορά χαρακτηρίζεται από αρμονία στη μορφολογική έκφραση και στη λειτουργική της φύση , χαρακτηριστικό που αποτελεί άλλωστε μια από τις χαρακτηριστικές μέριμνες του νεοκλασικισμού από τις πρώτες εμφανίσεις του ύφους. Αυτού λιπόν του είδους και του ύφους την έκφραση τη βλέπουμε και την παρατηρούμε  εδώ στο Λαύριο , στο τελευταίο διάστημα του νεοκλασικισμού να έχει εισχωρήσει στην ανεπιτήδευτη αρχιτεκτονική των μαστόρων . « Ο πρωτογονισμός παρ’ όλο που έχει τα κύρια αίτιά του σε οικονομικούς λόγους, αρμόζει σ’ ένα κτηριακό συγκρότημα της Αγοράς.  Η αγορά εθιμικά έδωσε το όνομά της σε όλο το κέντρο της πόλης ,όχι μόνο ως τόπος εμπορικών συναλλαγών , αλλά και  ως χώρος συνάντησης και διαλόγου των πολιτών,  ανταλλαγής αισθημάτων και ιδεών, δράσης και λειτουργίας , χαρακτηριστικά που παρουσιάζουν που μοιάζει  σε μεγάλο βαθμό με τη λειτουργία της αγοράς των πόλεων της αρχαιότητας .Το οικοδομικό τετράγωνο αμέσως δυτικά της αγοράς είχε κατασκευασθεί από την Ελληνική Εταιρεία  και οι χώροι του , νοικιάζονταν  σε εμπόρους. Στο μέσον των εν σειρά ισογείων χώρων του υψώνεται ένας μικρός πρώτος όροφος με ένα αέτωμα που καμαρώνει ελεύθερο, χαρακτηριστικό δείγμα νεοκλασικισμού για τονισμό των μερών. Ό χώρος αυτός στις αρχές του 20ου αιώνα στέγαζε τα γραφεία του σωματείου των Τεχνιτών Μεταλλείων Λαυρίου.  

Το Α' Δημοτικό Σχολείο

Μετά την ανακαίνισή του, χρησιμοποιείται σε πολιτιστικές εκδηλώσεις και φιλοξενεί την Κινηματογραφική  Λέσχη του Πολιτιστικού Κέντρου του Δήμου.  Συγκρότημα από δύο όμοια κτίρια, που κτίστηκε το 1901 -2 με δαπάνες του Δήμου  Λαυρεωτικής, επί Δημάρχου Ιωάννη Ρέλλιου , όπως φαίνεται στην επιγραφή που είναι γραμμένη στο μέτωπο των δύο κύριων εισόδων του κτηρίου με σκοπό  να στεγάσει τη Δημοτική Σχολή Αρρένων και Θηλέων. Αρχιτέκτονας ήταν ο Δημήτριος Καλλίας. Το κτήριο, το οποίο βρίσκεται στην οδό Συγγρού παρουσιάζει μια αυστηρή μορφή συμβολική του κύρους και της λειτουργίας του, ενώ η διαίρεση των παραθύρων του με πεσσίσκους θυμίζει τον ανάλογο χειρισμό των ανοιγμάτων του Πολυτεχνείου από τον Καυτατζόγλου. Η σημασία των πεσσίσκων είναι ότι δημιουργώντας ένα μικρό ρυθμό διάφορο  των διπλών παραστάδων της εισόδου , απομονώνουν σε μια αυτοτέλεια τα παράθυρα με αποτέλεσμα να σχηματίζεται στην πρόσοψη του ανωτέρω κτηρίου μια σύνθεση τριών ισοδύναμων τόνων: των δύο συγκροτημάτων , των παραθύρων και της εισόδου.   Το κτίσμα στηρίζεται σε χαμηλή βάση και είναι  ελαφρά υπερυψωμένο,   στις εισόδους έχει διπλές παραστάδες με κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα παράθυρα χωρίζονται με μικρούς πεσσίσκους. Πάνω από τις κεντρικές εισόδους και στα πλάγια έχει αετώματα που στολίζονται με διακοσμητικά στοιχεία σε σχήμα δράκου, ενώ στην κορυφή δεσπόζει η κουκουβάγια, σύμβολο γνώσης, που αρμόζει στην εκπαιδευτική χρήση του κτηρίου. Κάθε είσοδος  οδηγεί σ' έναν προθάλαμο που η οροφή του έχει τοιχογραφίες. Οι τοιχογραφίες ,σύμφωνα με το Γιώργο Δερμάτη , όσο και ο γλυπτικός διάκοσμος είναι βασικά στοιχεία του νεοκλασικισμού,  που όμως απαντώται σε λιγοστά κτήρια στο Λαύριο. Στον ανατολικό προθάλαμο έχουμε μια σύζευξη της σοβαρότητας του νεοκλασικού περιγράμματος με τη χαρούμενη ελαφρότητα του πνεύματος ροκοκό. Το περίγραμμα έχει συνεχή διακόσμηση από κρίνα που διαπλέκονται κατά διαστήματα από κύκνους και στο κέντρο του εσωτερικού χώρου που περικλείει υπάρχουν 4 ανθοδοχεία συμμετρικά ζωγραφισμένα δύο μικρότερα και δύο μεγαλύτερα) σε σχήμα ρόμβου, με ισάριθμα δελφίνια στη βάση τους που περιέχουν ένα νεοκλασικό μοτίβο, κύκλο με ρόδακα.

Ο προφανής στόχος του καλλιτέχνη είναι να συνδέσει τη σοβαρότητα του εκπαιδευτικού έργου με το ανάλαφρο παιχνίδι των φυτών και των ζώων , δηλαδή το χαρούμενο κόσμο των μικρών μαθητών. Τούτο όμως γίνεται κατά πολύ εμφανέστερο στην τοιχογραφία της οροφής του δυτικού προθαλάμου, όπου η νεοκλασική σοβαρότητα του περιγράμματος με το φυτικό διάκοσμο συνδυάζεται με τα τέσσερα συμμετρικά ανθοδοχεία του κέντρου και με τα δύο άκρα που έχουν πανομοιότυπη διακόσμηση, πάλι ανθοδοχείου που όμως η βάση του στηρίζεται σε ένα πρόσωπο παιδιού, η πλάτη του οποίου φαίνεται να έχει   φτερά *(χερουβείμ) , αριστερά δε και δεξιά υψώνονται δυο μικροί πυρσοί, ενώ υπερίπτανται πεταλούδες και στις δύο άκρες υπάρχει η παράσταση της Σφίγγας. Ο Προμηθεϊκός πυρσός, η δύναμη της γνώσης, η Σφίγγα με το αίνιγμά της, η αναοιξιάτικη φύση και ο συμβολισμός των Χερουβείμ αποπνέουν την προσπάθεια για τη γνώση σε συνάρτηση με τον χαρούμενο κόσμο και την αθωότητα των μικρών μαθητών , όλα βέβαια σύμφωνα με το πνεύμα του κτηρίου.  Έτσι διακρίνονται ανθοδοχεία, δελφίνια, πυρσοί, σφίγγες, πεταλούδες, τα οποία έχουν ζωγραφιστεί μαζί με τον αυστηρό γεωμετρικό και τον ανάλαφρο φυτικό διάκοσμο. Κι ανάμεσα στον πυρσό, που συμβολίζει τη δύναμη της γνώσης, στη σφίγγα, που κρατάει καλά τα μυστικά της, εμφανίζεται πάνω από δυο φτερά ένα παιδικό πρόσωπο, ένα μικρό χερουβείμ, προσωποποίηση της παιδικής αθωότητας.

Το  κτήριο του Συλλόγου των Φιλομούσων, κτισμένο το 1888, παρουσιάζει τα χαρακτηριστικά του νεοκλασικισμού, τόσο στη  σύνθεση , όσο και στις λεπομέρειές του. Στη νότια πλευρά της κεντρικής πλατείας , δεσπόζει το κτήριο του Συλλόγου των Φιλομούσων , το οποίο κατασκευάστηκε κατ’ άλλους τρία χρόνια πριν το 1888  δηλαδή  το 1885-6 από την  « Ελληνική Εταιρεία Μεταλλουργείων Λαυρίου» και στέγαζε τη Φιλαρμονική της. Σύμφωνα με τον Φ. Στεφανόπουλο, η ανέγερση του Ωδείου αυτού χρονολογείται γύρω στα 1885, οπότε οικοδομήθηκαν τα περισσότερα κτήρια της πλατείας. Πρόκειται για μια σύλληψη που σέβεται την αυτονομία των μελών , με αποτέλεσμα να έχουμε μια τριάδα στοιχείων από αριστερά προς τα δεξιά, συγκεκριμένα την είσοδο και το Foyer, την αίθουσα του θεάτρου και τη σκηνή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χειρισμός των παραθύρων στο κεντρικό τμήμα του κτηρίου , όπου ο ανώνυμος τεχνίτης , επισκευάζοντας τα ακραία παράθυρα με αετώματα μετέφερε την έμφαση στα άκρα. Προς την πλευρά της πλατείας , στο κεντρικό του τμήμα, τα ακραία παράθυρα έχουν αετώματα. Στο εσωτερικό του χωρίζεται σε τρία μέρη : το χώρο υποδοχής, την πλατεία των θεατών και τη σκηνή. Στο κτήριο των Φιλομούσων δεν γίνονταν μόνο μουσικές εκδηλώσεις, αλλά παρουσιάζονταν και θεατρικές και χορευτικές παραστάσεις. Το Λαύριο είχε, ως γνωστόν, μια αξιόλογη μουσική παράδοση συγκριτικά με άλλες ελληνικές πόλεις. Υπήρχαν δύο Φιλαρμονικές, του «Ορφέα» , που ανήκε στην Ελληνική Εταιρεία και της «Ευτέρπης», που βρισκόταν κάτω από την αιγίδα της Γαλλικής Εταιρείας.  Ακόμη είναι γνωστό ότι ορισμένοι εργάτες, που είχαν ταλέντο στη μουσική , συμμετείχαν στη Φιλαρμονική του Συλλόγου και είχαν ιδιαίτερη μεταχείριση από την Εταιρεία. Τρεις φορές την εβδομάδα έκαναν μαθήματα μουσικής χωρίς να χάνουν το μεροκάματο, ενώ συμμετείχαν σε παραστάσεις που παρουσιάζονταν στην πόλη του Λαυρίου ή σε άλλα μέρη, ακόμα και στο εξωτερικό. Η φιλαρμονική του Συλλόγου των Φιλομούσων είχε πάρει μέρος το 1896 στις τελετές που έγιναν στο Παναθηναϊκό στάδιο στην Αθήνα για την πρώτη Ολυμπιάδα. Αργότερα στο κτήριο αυτό στεγάστηκε το Β' Δημοτικό Σχολείο.

Tο Μέγα Ξενοδοχείο« Η Ευρώπη» σημερινό ξενοδοχείο   «Belle Epoque»

Πίσω από τον πρώην σταθμό του Σιδηροδρόμου Αττικής βρίσκεται ένα διώροφο κτήριο , όπου στον πρώτο όροφο φέρει τις γνωστές  κορινθιακές παραστάδες και  όπου ο μονός του αριθμός επέβαλε την τοποθέτηση της μιας εξ αυτών  στο κέντρο του κτηρίου . Επίσης έχουμε τον πυργίσκο πάνω από τη στέγη,   όπως στο σημερινό Δημαρχείο.

Στην κύρια όψη του κτηρίου υπάρχουν δύο μικρά μπαλκόνια , συμμετρικά τοποθετημένα , τα οποία δίνουν μια επιπρόσθετη χάρη.   Στην πλάγια όψη υπάρχουν δύο κόγχες με γυναικεία μικράαγάλματα .Το κτήριο στον περασμένο αιώνα λειτούργησε ως ξενοδοχείο. Στην πλάγια όψη υπήρχε η επιγραφή « Μέγα Ξενοδοχείον η Ευρώπη»,η οποία επαναλαμβανόταν στην κύρια όψη στα Γαλλικά Σήμερα έχει ανακαινισθεί και μέχρι πρότινος χρησιμοποιούταν πάλι ως ξενοδοχείο με το όνομα “ BelleEpoque”